Jedynym aktem, który określa, na jakich zasadach ustalana jest polska narodowość, jest ustawa z dnia 9 listopada 2000 r. o repatriacji (Dz. U. z 2019, pozz.1472) r. Zgodnie z art. 5 ust. 1 ustawy o repatriacji, za osobę polskiego pochodzenia, w jej rozumieniu, uznaje się osobę deklarującą narodowość polską i spełniającą łącznie następujące warunki:

– co najmniej jedno z jej rodziców lub dziadków albo dwoje pradziadków było narodowości polskiej;

– wykaże ona swój związek z polskością, w szczególności przez pielęgnowanie polskiej mowy, polskich tradycji i zwyczajów; za osobę polskiego pochodzenia uznaje się również osobę deklarującą narodowość polską, która posiadała
w przeszłości obywatelstwo polskie lub co najmniej jedno z jej rodziców lub dziadków albo dwoje pradziadków posiadało obywatelstwo polskie oraz spełniającą warunek określony w ust. 1 pkt 2 (art. 5 ust. 2 powołanej ustawy).

Należy zwrócić uwagę, że prawodawca, definiując pojęcie związku z polskością, kładzie nacisk na kwestie mowy, tradycji i zwyczajów. Jest to zatem pojęcie oparte na uznaniowości.

Konsul na a podstawie przedstawionych dokumentów i faktów ustalonych w trakcie np. rozmowy z osobą ubiegającą się o wydanie wizy w celu repatriacji oraz innych posiadanych informacji ocenia, czy spełnia ona określone w ustawie warunki. Zatem brany jest pod uwagę całokształt zgromadzonego materiału dowodowego, a nie jeden dokument.

Postępowanie w sprawie repatriacji toczy się przed konsulem w polskich placówkach dyplomatycznych. Czas trwania postępowania jest ustalany indywidualnie dla każdej przedłożonej sprawy oraz zgodnie z wytycznymi właściwej ze względu na miejsce zamieszkania wnioskodawcy polskiej placówce konsularnej.

Po analizie dokumentacji i spotkaniu z wnioskodawcą konsul wydaje decyzję
o uznaniu bądź odmowie uznania wnioskodawcy za osobę polskiego pochodzenia. Następnie, przekazuje wniosek o wydanie wizy repatriacyjnej wraz z decyzją o uznaniu wnioskodawcy za osobę polskiego pochodzenia, w rozumieniu art. 5 ustawy o repatriacji, do ministra właściwego do spraw wewnętrznych w celu uzyskania zgody na wydanie wizy repatriacyjnej. Konsul, po uzyskaniu przedmiotowej zgody, wydaje wizę repatriacyjną poprzez zamieszczenie w paszporcie naklejki wizowej.  Wizę repatriacyjną otrzymują osoby, które przedstawią konsulowi dowody potwierdzające posiadanie lub zapewnienie lokalu mieszkalnego i źródeł utrzymania w Polsce, zwanych warunkami do osiedlenia się.

Okres ważności wizy wynosi 12 miesięcy od dnia wydania. W tym czasie powinien nastąpić przyjazd posiadacza wizy do Polski.

Uznanie za repatrianta jest odrębnym trybem przewidzianym ustawą o repatriacji, który przeznaczony jest dla:

– absolwentów polskich uczelni, mających polskie pochodzenie (złożenie wniosku do wojewody musi nastąpić w terminie 12 miesięcy od dnia ukończenia szkoły wyższej);  posiadaczy zezwolenia na pobyt stały, mających polskie pochodzenie;

– małżonka repatrianta, który nie ubiegał się o wydanie wizy w celu repatriacji i uzyskał prawo pobytu w Polsce; 

Wniosek o uznanie składa się do wojewody właściwego ze względu na zamierzone miejsce osiedlenia się wnioskodawcy. Przed wydaniem decyzji w sprawie uznania za repatrianta wojewoda zwraca się z wnioskiem do Szefa Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego oraz Szefa Agencji Wywiadu, a w razie potrzeby także do komendanta oddziału Straży Granicznej, komendanta wojewódzkiego (Stołecznego) Policji oraz Prezesa Instytutu Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu o przekazanie danych i informacji o osobie ubiegającej się o wydanie tej decyzji mających znaczenie dla prowadzonego postępowania.

Wojewoda wydaje decyzję w sprawie uznania za repatrianta w terminie 30 dni od dnia uzyskania informacji od wyżej wymienionych organów.

Nabycie obywatelstwa polskiego w trybie uznania za repatrianta następuje z dniem, w którym decyzja o uznaniu za repatrianta stanie się ostateczna.

Zgodnie z art. 12 ust. 3 ww. ustawy dowodem potwierdzającym zapewnienie warunków do osiedlenia się jest również:

• oświadczenie obywatela polskiego zawierające zobowiązanie do zapewnienia warunków do osiedlenia się przez okres nie krótszy niż 2 lata.

Oświadczenie obywatela polskiego może dotyczyć wyłącznie wstępnych, zstępnych lub rodzeństwa tej osoby.

Celem zaproszenia najbliższych krewnych w ramach repatriacji należy złożyć w Departamencie Obywatelstwa i Repatriacji w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych i Administracji dokumenty potwierdzające pokrewieństwo, tytuł prawny do lokalu mieszkalnego oraz posiadanie odpowiednich środków finansowych. Dowód potwierdzający posiadanie lub zapewnienie źródeł utrzymania w Rzeczypospolitej Polskiej nie jest wymagany w przypadku osób małoletnich oraz osób, którym przysługują uprawnienia emerytalne lub rentowe na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej.

Brak wskazań na temat minimalnego metrażu.

Wielu Polaków ze Wschodu wysyła do polskich samorządów prośby o stworzenie warunków do osiedlenia się w gminie. W przypadku pozytywnego zaopiniowania takiego wniosku rada gminy może podjąć uchwałę o sprowadzeniu rodziny określonej imiennie.

Niektóre gminy w Polsce od lat prowadzą swój „program repatriacji” i przyjmują kilka rodzin repatriantów rocznie. Rada gminy może podjąć przedmiotową uchwałę, w której zobowiązuje się stworzyć warunki do osiedlenia się rocznie N rodzinom polskiego pochodzenia repatriowanym do Polski przez okres nie krótszy niż 2 lata oraz zapewnić  dodatkowe udogodnienia.

Podjęcie takiej uchwały nie jest obowiązkowe, a powzięte zobowiązania mogą zarówno ograniczać się do przepisów ustawy o repatriacji, jak i wychodzić poza ich ramy.

Osoba wspierająca może zostać przydzielona repatriantowi, w drodze decyzji, na wniosek repatrianta uzasadniony jego szczególną sytuacją, przez właściwego miejscowo wójta, burmistrza lub prezydenta miasta.

Szczególna sytuacja może wynikać z:

1. podeszłego wieku;
2. stanu zdrowia;
3. braku umiejętności adaptacyjnych
4. niewładania językiem polskim w wystarczającym stopniu.

„Osobę wspierająca repatrianta” przydziela się na okres nie dłuższy niż 2 lata. Może nią zostać osoba, która:

1. posiada doświadczenie w realizacji projektów lub innych działań mających na celu przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu;
2. nie była skazana prawomocnym wyrokiem za umyślne przestępstwo lub umyślne przestępstwo skarbowe.

Zadaniem takiej osoby jest pomoc repatriantowi w adaptacji na terytorium RP. W szczególności pomoc ta powinna polegać na:

1. udzielaniu informacji o sposobie załatwienia istotnych dla repatrianta spraw z zakresu opieki medycznej, szkolnictwa, pomocy socjalnej oraz zatrudnienia;
2. wspieraniu repatrianta w załatwianiu powyższych spraw, w szczególności w zakresie sporządzania w jego imieniu pism urzędowych;
3. asystowaniu repatriantowi w podeszłym wieku podczas wizyt lekarskich.

Osoba wspierająca może, za zgodą repatrianta, występować do organów władzy publicznej, organizacji oraz instytucji o udzielenie informacji (także zawierających dane osobowe) niezbędnych do udzielenia pomocy repatriantowi.

Baza  RODAK – to system informatyczny, prowadzony przez MSWiA, który powstał w 2001 roku po wejściu w życie ustawy o repatriacji. Skupia zaproszenia gmin, oferowane warunki do osiedlenia się oraz dane o osobach polskiego pochodzenia, które złożyły wnioski o wydanie wizy w celu repatriacji, lecz nie mają zapewnionego miejsca pracy i zamieszkania w Polsce, dlatego otrzymały od konsula przyrzeczenie wydania wizy repatriacyjnej lub decyzję o zakwalifikowaniu do wydania wizy krajowej w celu repatriacji. 

Zgodnie z art.26 ust. 2 ustawy o aktach stanu cywilnego (Dz,U z 2021 r., poz. 709, 1798)

„W aktach zbiorowych rejestracji stanu cywilnego gromadzi się dokumenty, które nie podlegają zwrotowi. Na wniosek osoby, która przedkłada zagraniczny dokument stanu cywilnego, można wydać ten dokument, po uprzednim sporządzeniu kopii poświadczonej za zgodność z oryginałem przez kierownika urzędu stanu cywilnego, jeżeli wnioskodawca nie ma możliwości ponownego uzyskania tego dokumentu.”

W takim przypadku mowa jest o umiejscowieniu zagranicznego dokumentu
w polskim obiegu prawnym (zagraniczny dokument stanu cywilnego wraz z urzędowym tłumaczeniem na język polski).

Zgodnie z art. 104. ustawy o aktach stanu cywilnego (Dz.U z 2021 r., poz. 709, 1798)

1. Zagraniczny dokument stanu cywilnego, będący dowodem zdarzenia i jego rejestracji, może zostać przeniesiony do rejestru stanu cywilnego w drodze transkrypcji.
2. Transkrypcja polega na wiernym i literalnym przeniesieniu treści zagranicznego dokumentu stanu cywilnego zarówno językowo, jak i formalnie, bez żadnej ingerencji w pisownię imion i nazwisk osób wskazanych w zagranicznym dokumencie stanu cywilnego.
3. Transkrypcji podlega dokument, który w państwie wystawienia jest uznawany za dokument stanu cywilnego i ma moc dokumentu urzędowego, jest wydany przez właściwy organ oraz nie budzi wątpliwości co do autentyczności (…)

W Polsce w okresie pokoju nie ma obowiązku odbywania zasadniczej służby wojskowej. Zniesiony został również obowiązek odbywania przeszkolenia wojskowego studentów i absolwentów szkół wyższych.

Jednak w przypadku zagrożenia bezpieczeństwa państwa obowiązek odbywania zasadniczej służby wojskowej i przeszkolenia wojskowego absolwentów szkół wyższych może zostać wprowadzony.

Wszyscy obywatele polscy (kobiety i mężczyźni), którzy ukończyli 18 lat, podlegają rejestracji prowadzonej na potrzeby kwalifikacji wojskowej oraz założenia ewidencji wojskowej.

Prowadzenie rejestracji nie wymaga osobistego uczestnictwa, zgody lub powiadomienia danej osoby. Natomiast w razie ogłoszenia mobilizacji i w czasie wojny Rada Ministrów może wprowadzić obowiązek osobistego zgłoszenia się do rejestracji.

Niektóre grupy kobiet i wszyscy mężczyźni, którzy w danym roku kalendarzowym kończą 19 lat, podlegają obowiązkowi kwalifikacji wojskowej.

Mienie przesiedlenia (mienie osobiste) to rzeczy przeznaczone na własny użytek osób zainteresowanych lub do zaspokojenia potrzeb ich gospodarstw domowych. Rzeczy przywożone do Polski spoza terytorium Unii Europejskiej, w tym również jako mienie przesiedleńcze, nie podlegają obowiązkowi zapłaty cła.

Mienie osobiste może być dopuszczone do obrotu (tj. przywiezione bez cła) w kilku oddzielnych partiach w ciągu dwunastu miesięcy od daty ustalenia przez osobę przesiedlającą się miejsca zamieszkania na terytorium UE (czyli np. w Polsce).